جریان اقیانوسی

اقیانوسها و دریاها مجموعه واحدی تشکیل می‌دهند در نظر اول حرکت قسمتی از آب در داخل آن ، بدون اینکه با آبهای دیگر مخلوط شود، بعید به نظر می‌رسد. اما واقعیت این است که آب اقیانوسها به شکل توده‌ای مجزایی است که هر یک دارای صفات مخصوص به خود بوده و به آسانی با یکدیگر مخلوط نمی‌شود. اختلاف بین توده‌های آب در غلظت آنهاست که تابع درجه شوری و درجه حرارت است.

تاریخچه

وجود جریان در اقیانوسها توسط دریانوردان کشف شده است. در اوایل قرن هیجدهم ناخدایان کشتیهای تجارتی آمریکا از وجود گلف استریم و مسیر آن با خبر بودند و موقع سفر به اروپا از نیروی آن استفاده می‌کردند. اولین طرح از جریان گلف استریم در سال 1770 میلادی بوسیله بنیامین فرانکلین منتشر شد. در آن طرح جریان گلف استرم به صورت رودی عریض که در اقیانوس حرکت می‌کند، ترسیم شده است.

عوامل ایجاد کننده جریان‌های اقیانوسی

عوامل مختلفی در ایجاد جریانها شرکت دارد، ولی نقش عمده با بادهای غالب است. در قلمرو بادهای غالب جهت جریانهای سطحی با جهت باد یکی است. برخورد جریانها به سواحل یا برآمدگیهای زیر آب مسیر آنها را عوض می‌کند. علاوه بر آن جریانهای اقیانوسی نیز مثل هر متحرک دیگر در سطح زمین ، از نیروی کوریولیس متاثر می‌شوند.

در حوضه قطب شمال تبخیر به علت سرمای زیاد فوق‌العاده ناچیز است از طرف دیگر رودهای بزرگ آسیا و اروپا مقدار زیادی آب به آن وارد می‌کند در نتیجه سطح آن نسبت به سطح عمومی کمی بالاتر است و به همین علت اختلاف سطح جریانهایی ایجاد می‌شود که آبهای اضافی را به اقیانوس اطلس و آرام تخلیه می‌کند.

در دریای مدیترانه تبخیر بیشتر از میزان آبی است که بوسیله رودها و باران به آن وارد می‌شود. در نتیجه برای جبران این کمبود آبهای اقیانوس اطلس در سطح به طرف مدیترانه جریان می‌یابد. آبهای گرم و شور گلف استریم وقتی به آبهای سرد قطبی می‌رسد در اثر سرد شدن سنگین‌تر شده به اعماق فرو می‌رود. جایی که دو جریان اقیانوسی به همدیگر نزدیک می‌شوند آبها به عمق می‌رود و برعکس در جایی که دو جریان از هم دور می‌گردد آبهای اعماق به سطح اقیانوس بالا می‌آید. که به این صورت سادهتر دسته بندی می شوند:

جریانهای ثقل 

چگالی آب دریا ، همزمان با تغییرات میزان شوری ، دما و مقدار مواد معلق ، از نقطه ای به نقطه دیگر تغییر می کند. این تغییرات ثقلی ، باعث حرکت آب دریا می شوند. بدین ترتیب که آب دارای شوری بالا ، سنگین تر از آب دارای شوری پایین بوده و به زیر آن فرو می رود. آب سرد و سنگین نیز به زیر آب گرمتر و سبک تر و آب گل آلود سنگین نیز به یزر آب صاف و سبک فرو می رود.

آبی که از میان تنگه جبل الطارق جریان می یابد، نمایانگر ثقلی است که بر اثر اختلاف در شوری ، پدید آمده اند. بدین ترتیب که دو جریان که یکی در بالای دیگری قرار دارد، در دو جهت مخالف بین دریای مدیترانه و اقیانوس اطلس جاری هستند. چگونگی پدید آمدن این جریانها بدین قرار است: دریای مدیترانه که در یک کمربند اقلیمی گرم و خشک قرار دارد، سالانه از طریق تبخیر ، ۱،۵ متر آب از دست می دهد. در نتیجه آب شورتر و سنگین تر مدیترانه ، در امتداد کف تنگه به طرف بیرون حرکت کرده و به زیر آب کم نمک تر و سبک تر اطلس فرو می رود و همزمان با این رخداد ، آب سطحی و سبک تر اطلس وارد حوضه مدیترانه می شود.

علت اصلی چرخش آب در بیشترین بخش از مناطق عمیق اقیانوس ، وجود اختلاف دما است. برای نمونه بر اثر این گونه تغییرات ، آبی که از مناطق سرد قطب شمال و جنوب منشا می گیرد، به آرامی به سمت محیطهای گرمتر نزدیک استوا می خزد. آب سرد و نسبتا سنگین قطب شمال ، در نزدیکی گرینلند در آتلانتیک شمالی ، به زیر فرو رفته و می توان آن را تا خود را استوا و حتی در ورای آن تا ۶۰ درجه جنوبی ، دنبال کرد.

جریانهای سطحی اصلی

حرکات اصلی آب در نزدیکی سطح اقیانوس ، در جریانهایی مانند گلف استریم ، جریان ژاپنی و جریانهای استوایی ، رخ می دهد. این جریانهای عظیم ، بر اثر عوامل مختلفی بوجود می آیند که عبارتند از:

۱) جریان بادهای غالب

۲) چرخش زمین

۳) تغییر در چگالی آب دریا

۴) شکل حوضه اقیانوسی

جریانهای استوایی ، در دو طرف خط استوا قرار داشته و تقریبا در جهت غرب حرکت می کنند. این جریانها ، انرژی خود را از بادهایی بسامان بدست می آورند که دائما در جهت شمال شرقی در نیمکره شمالی و جنوب شرقی در نیمکره جنوبی در حال ورزیدن به سمت استوا هستند. جهت غربی این جریانها را می توان از روی اثر کوریولیس توضیح داد. چرخش زمین ، باعث می شود که اشیا در حال حرکت ، در نیمکره شمالی به راست و در نیمکره جنوبی به چپ انحراف یابند.

هنگامی که آب ناشی از بادهای بسامان ، به سمت استوا در حرکت می باشد، در نیمکره شمالی به سمت راست (به سمت غرب) و در نیمکره جنوبی به چپ (باز هم به سمت غرب) انحراف می یابد. در نتیجه این وضعیت ، جریانهای استوایی شمال و جنوب پدید می آیند. با نزدیک شدن این جریانها به آمریکای جنوبی ، یکی به سمت شمال و دیگری به سمت جنوب منحرف می شود. علت اصلی این انحراف ، شکل و قالب حوضه های اقیانوسی است. با این وجود ، اثر کوریولیس و سطحی اندکی بالاتر اقیانوسها در استوا ، در محلی که بارش از جاهای دیگر بیشتر است، به این امر کمک می کند.

جریانهای بزرگ سطحی

اقیانوس اطلس

در دو طرف منطقه آرام استوایی بادهای آلیزه آبهای سطحی اقیانوس را به سمت مغرب می‌راند، در نتیجه دو جریان در طرفین استوا ایجاد می‌شود. این دو به نام جریان استوایی شمالی و جریان استوایی جنوبی موسومند. بین این دو جریان ، جریان دیگری در جهت مخالف دیده می‌شود که آن را ضد جریان استوایی نامیده‌اند. توده عظیمی از‌‌ آب که بوسله جریانهای استوایی شمال و جنوب استوا به سواحل آمریکا حمل می‌شود، اختلاف سطح زیادی ایجاد می‌کند. بالا آمدن سطح دریا در خلیج مکزیکو از عوامل مهم در پیدایش سیستم جریان گلف استریم است.

اقیانوس آرام

در اقیانوس آرام جریان استوایی بین مدار 9 الی 25 درجه شمالی حرکت می‌کند. این جریان از جنوب مکزیک شروع شده به سمت غرب رفته‌رفته قویتر می‌شود. در مغرب اقیانوس آرام در اثر برخورد به جزایر فیلیپین به دو شاخه تقسیم می‌شود. شاخه شمالی به تبعیت از برآمدگی جزایر ریوکیوتا جنوب ژاپن پیش می‌رود و از آنجا به مشرق بر ‌می‌گردد. این شاخه که قویتر از شاخه جنوبی است، جریان کوروشیو (Kuroshio) نام دارد. در اقیانوس آرام جنوبی به علت وجود برجستگیها و جزایر بیشمار مسیر جریانهای اقیانوسی به اندازه سایر مناطق منظم نیست و اساسا کمتر مورد مطالعه قرار گرفته است.

اقیانوس هند

در اقیانوس هند نقش باد در تشکیل جریانها به روشنی دیده می‌شود. در این اقیانوس جهت و سرعت جریانها به تبعیت از بادهای موسمی تغییر می‌کند. در زمستان نیمکره شمالی در شمال استوا جریانی به سوی غرب از جنوب خلیج بنگال و دریای عمان گذشته به سواحل سومالی می‌رسد. در جنوب از حدود خط استوا تا شش درجه عرض جنوبی ضد جریان استوایی از غرب به شرق حرکت می‌کند. این جریان از برگشت جریان قبلی تشکیل شده که در منطقه آرام استوایی جریان دارد.

حوضه قطب شمال در اطراف خشکی قطب جنوب

در حوضه قطب شمال حرکت آبها مدار بسته‌ای را تشکیل می‌دهد که یک جهت حرکت آن بر خلاف جهت حرکت عقربه‌های ساعت است. از این جریان بزرگ سه جریان انحرافی به طرف جنوب منشعب می‌شود و یکی از طریق دریای برینگ به اقیانوس آرام و دو جریان به نامهای گرینلند شرقی و لابرادور به اقیانوس اطلس وارد می‌شود.

در اطراف خشکی قطب جنوب دو جریان گردابی در جهت عکس یکدیگر در حرکت است. جهت آنها با جهت بادهای غربی و بادهای شرقی مطابقت می‌کند. جریان غربی در مجاورت قاره و جریان شرقی در شمال آن است. حد فاصل بین این دو جریان منطقه واگرای قطب جنوب است که در آنجا آبهای اعماق به طرف بالا جریان دارد.

جریان عمقی اقیانوسها

جریانهای گرم سطحی هر مسیری داشته باشند، بالاخره آب خود را به نواحی قطبی می‌برند. این آب در نواحی قطبی سرد و سنگین شده پس از اینکه در اعماق فرورفت به طرف استوا جریان می‌یابند. کیفیت جریانهای عمقی بطور دقیق معلوم نشده است. به نظر می‌رسد که در اعماق زیاد ، جریانهایی با سرعت خیلی کم وجود داشته باشد، ولی در اعماق کم جریانهایی کشف نشده که دارای سرعت قابل توجهی است.

مشهورترین جریان عمقی

در اکثر تنگه‌ها و گذرگاههایی که دریاها را به اقیانوسها و یا به یکدیگر وصل می‌کند جریانهای عمقی در جهت عکس جریانهای سطحی وجود دارد. از همه مشهورتر جریان عمقی تنگه جبل‌الطارق است که در جریان جهانی جنگ دوم زیر دریاییهای ایتالیا با خاموش کردن موتور خود بوسیله این جریان بدون سر و صدا وارد اقیانوس اطلس می‌شوند.

اعجاز قرآن در بیان جریانهای دریایی

تفسیر آیه 53 سوره فرقان

خداوند در قرآن می فرماید:(مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیانِ). (بَیْنَهُما بَرْزَخٌ لا یَبْغِیانِ)[1] می‏فرماید:" دو دریای مختلف را در کنار هم قرار داد در حالی که با هم تماس دارند" " اما در میان آن دو برزخی است که مانع از طغیان و غلبه یکی بر دیگری می‏باشد"

 منظور از این دو دریا به گواهی آیه 53 سوره" فرقان" دو دریای آب" شیرین" و" شور" است، آنجا که می‏فرماید وَ هُوَ الَّذِی مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ هذا عَذْبٌ فُراتٌ وَ هذا مِلْحٌ أُجاجٌ وَ جَعَلَ بَیْنَهُما بَرْزَخاً وَ حِجْراً مَحْجُوراً:"او کسی است که دو دریا را در کنار هم قرار داد یکی گوارا و شیرین است و دیگری شور و تلخ، و در میان آنها برزخی قرار داد تا با هم مخلوط نشوند".

اما در اینکه این دو دریای شیرین و شور کجاست که بر یکدیگر غلبه نمی‏کنند؟ و این برزخی که میان آن دو قرار دارد چیست؟ منظور از این دو دریا چیست؟

در تفسیر سوره فرقان آیه 53 نیز به این واقعیت اشاره کردیم که رودخانه‏های عظیم آب شیرین هنگامی که به دریاها و اقیانوسها می‏ریزند معمولا دریایی از آب شیرین در کنار ساحل تشکیل می‏دهند و آب شور را به عقب می‏رانند و عجب اینکه تا مدت زیادی این دو آب شیرین و شور به خاطر تفاوت درجه غلظت به هم آمیخته نمی‏شوند

در باره این دو دریا تفسیر جالب دیگری از ناحیه بعضی گفته شده که منظور از آن احتمالا جریان" گلف استریم" است‏ .در سراسر اقیانوسهای جهان رودهای عظیمی در حرکت است که یکی از نیرومندترین آنها" گلف استریم" نام دارد.این رود عظیم از سواحل آمریکای مرکزی حرکت می‏کند و سراسر اقیانوس اطلس را می‏پیماید و به سواحل اروپای شمالی می‏رسد.این آبها که از مناطق نزدیک به خط استوا حرکت می‏کنند گرم هستند، و حتی رنگ آنها گاه با رنگ آبهای مجاور متفاوت است، و عجب اینکه عرض همین رود عظیم دریایی (گلف استریم) در حدود 150 کیلومتر، و عمق آن چند صد متر می‏باشد! سرعت آن در بعضی از مناطق به قدری است که در یک روز 160 کیلومتر راه را طی می‏کند.

تفاوت درجه حرارت این آبها با آبهای مجاور در حدود 10 تا 15 درجه است، و لذا حاشیه غربی آن را دیوار سرد می‏نامند. " گلف استریم" یکی از این رودهاست، و در آبهای پنج قاره جهان نظیر این جریان دریایی فراوان است

منابع:

http://www.aftab.ir

http://www.hawzah.net

http://daneshnameh.roshd.ir

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: